Vi phạm pháp luật trong hoạt động tư pháp là những hành vi vi phạm chuẩn mực đạo đức và quy tắc xử sự trong hoạt động tư pháp, do người (có thẩm quyền hoặc có liên quan đến hoạt động tư pháp) thực hiện trong quá trình thực thi các hoạt động tư pháp đã cố ý hoặc vô ý xâm hại đến hoạt động đúng đắn của các cơ quan điều tra, kiểm sát, xét xử và thi hành án, xâm phạm đến quyền con người và xâm hại đến quyền, lợi ích hợp pháp của công dân, tổ chức, xã hội.

 

    Tham nhũng trong hoạt động tư pháp có đặc điểm riêng là khi thực hiện hoạt động tư pháp, người có chức vụ, quyền hạn đã lợi dụng chức vụ, quyền hạn đó thực hiện các hành vi xâm hại đến hoạt động đúng đắn của các cơ quan có thẩm quyền; thực hiện các hoạt động tư pháp trong quá trình khởi tố, điều tra, truy tố, xét xử và thi hành án đối với vụ án hình sự, các vụ, việc dân sự, kinh doanh thương mại, lao động, hành chính và các việc khác thuộc thẩm quyền giải quyết của tòa án trong việc bảo vệ quyền lợi của Nhà nước, quyền và lợi ích hợp pháp của tổ chức, công dân.

Đoàn công tác Ban Chỉ đạo Trung ương về phòng, chống tham nhũng công bố dự thảo Báo cáo kiểm tra công tác thu hồi tài sản bị chiếm đoạt, thất thoát trong các vụ án hình sự về tham nhũng, kinh tế tại Thành phố Hồ Chí Minh

    Tiêu cực, tham nhũng trong hoạt động tư pháp xuất hiện ở hầu hết các giai đoạn tố tụng. Trong giai đoạn tiếp nhận, xử lý, giải quyết đơn thư tố giác, khiếu nại, tố cáo các vụ việc, vụ án, là các biểu hiện: Chuyển đơn lòng vòng, không giải quyết dứt điểm; bao che cho cơ quan, đơn vị, người bị khiếu nại, tố cáo gây nên khiếu kiện phức tạp, kéo dài; việc dân sự hóa, hành chính hóa các vụ việc hình sự hoặc hình sự hóa vụ việc hành chính, kinh tế, dân sự; tìm cách kéo dài thời gian giải quyết trái quy định làm phát sinh hành vi tiêu cực khác hoặc tìm lý do khác để không giải quyết, xử lý vụ phạm tội; ra quyết định không khởi tố vụ án hình sự không có căn cứ hoặc ra quyết định khởi tố hình sự gây sức ép giải quyết các tranh chấp dân sự…

 

    Trong giai đoạn điều tra, truy tố, xét xử là các biểu hiện: Bức cung, nhục hình; làm sai lệch hồ sơ vụ án; lạm dụng chức vụ quyền hạn để vụ lợi; tha trái pháp luật người đang bị giam giữ; vi phạm kê biên, niêm phong; không truy cứu trách nhiệm hình sự người có tội; quyết định hình phạt nhẹ hoặc xử án treo không có căn cứ; thiếu trách nhiệm trong phối hợp, tổ chức, thực hiện hoạt động điều tra, xử lý theo quy định của pháp luật; lợi dụng chức vụ, quyền hạn, tham nhũng trong hoạt động điều tra, xử lý vụ án hình sự; đình chỉ hoặc tạm đình chỉ thiếu căn cứ; lạm dụng việc bắt, tạm giữ, thiếu trách nhiệm để người bị giam trốn; thiếu trách nhiệm trong quản lý, giáo dục phạm nhân; nhận hối lộ trong quản lý bị can, phạm nhân thi hành án phạt tù…

 

    Trong giai đoạn thi hành án có các hiện tượng: Ra quyết định thi hành án trái pháp luật hoặc không ra các quyết định thi hành án khi có căn cứ pháp luật; ra các quyết định áp dụng biện pháp bảo đảm, biện pháp khẩn cấp tạm thời, cưỡng chế thi hành án trái pháp luật; hợp thức hóa việc nộp tiền đấu giá tài sản để trích thu phí thi hành án và ra quyết định giải tỏa kê biên trái pháp luật hoặc các hành vi cố ý không ra hoặc chậm ra quyết định áp dụng nêu trên khi có căn cứ pháp luật; tổ chức thi hành các quyết định thi hành án trái pháp luật hoặc cố ý không tổ chức thi hành các quyết định về thi hành án khi có căn cứ pháp luật…

 

    Thời gian qua, có một số vụ án oan, sai liên quan đến hoạt động của các cơ quan tư pháp. Tuy số vụ án tham nhũng, tiêu cực xảy ra trong hoạt động tư pháp không nhiều (so với các vụ án tham nhũng trong lĩnh vực kinh tế), nhưng tính chất, mức độ và hậu quả của nó là rất nghiêm trọng. Bởi vì, chủ thể của loại tội phạm này là những người được giao nhiệm vụ đấu tranh phòng, chống tội phạm đã trực tiếp xâm hại đến quyền con người, dẫn đến bỏ lọt tội phạm và làm oan người vô tội, gây ảnh hưởng đến uy tín của các cơ quan bảo vệ pháp luật, làm suy giảm lòng tin của nhân dân đối với Ðảng, Nhà nước, ảnh hưởng đến sự nghiêm minh của pháp luật. Về nguyên nhân dẫn đến những hạn chế nói trên, có thể kể đến là:

 

    Hệ thống pháp luật ở nước ta còn chồng chéo, chưa rõ ràng; một số chế định pháp luật còn áp dụng chế tài tùy nghi. Việc giải thích, hướng dẫn pháp luật chưa kịp thời và chưa được quan tâm đúng mức, khiến cho việc nhận thức, áp dụng pháp luật giữa những người thực hiện các hoạt động tư pháp, giữa các cơ quan tư pháp không thống nhất. Việc kiểm soát quyền lực trong hoạt động tư pháp chưa chặt chẽ, phân công, phân cấp chưa rõ ràng.

 

    Quy định về trách nhiệm người đứng đầu trong các cơ quan tư pháp thiếu cụ thể, chưa khuyến khích họ tích cực, chủ động trong việc phát hiện và xử lý các hành vi tham nhũng, tiêu cực trong cơ quan, đơn vị mình quản lý; người đứng đầu cơ quan, đơn vị chưa nhận thức đầy đủ, sâu sắc về tính nghiêm trọng của tệ tham nhũng, tiêu cực trong hoạt động tư pháp. Việc quản lý, giáo dục cán bộ, công chức trong hoạt động tư pháp còn yếu. Một số thủ trưởng đơn vị vẫn chưa quan tâm đúng mức đến công tác đấu tranh phòng ngừa tham nhũng, tiêu cực trong đơn vị mình hoặc có triển khai nhưng chỉ mang tính hình thức. Một số cán bộ chủ chốt trong các cơ quan tư pháp chưa giữ gìn phẩm chất đạo đức, lối sống; chưa đi đầu và nêu cao tính gương mẫu trong đơn vị do mình phụ trách. Vì thành tích, lãnh đạo một số cơ quan tư pháp đã bao che, không xử lý cho dù cấp dưới đã vi phạm; hoặc xử lý nội bộ, không đúng với tính chất, mức độ sai phạm. Nhiều trường hợp, dù đã phát hiện cấp dưới có dấu hiệu tội phạm, nhưng vẫn không chuyển cơ quan điều tra để xác minh, điều tra theo luật định. Có trường hợp, cơ quan tư pháp có cán bộ, công chức phạm tội trong khi thi hành công vụ, lãnh đạo đơn vị bao biện, gây khó khăn cho cơ quan điều tra trong quá trình thu thập tài liệu, chứng cứ chứng minh hành vi phạm tội. Nếu cơ quan điều tra kiên quyết khởi tố hình sự để điều tra, xử lý theo pháp luật thì họ lại tác động các quan hệ khác thúc ép để không xử lý hình sự.

 

    Việc quản lý nghiệp vụ, quản lý cán bộ, công chức tại một số cơ quan tư pháp chưa chặt chẽ; công tác phối hợp giữa cơ quan tư pháp với các cơ quan khác mang tính hình thức, một chiều, chỉ quan tâm đến phòng, chống tội phạm ngoài xã hội, chưa quan tâm đúng mức đến việc phát hiện tham nhũng, tiêu cực trong đơn vị mình. Nhiều cơ quan, đơn vị chưa coi trọng công tác thanh tra, kiểm tra; chất lượng hoạt động thanh tra, kiểm tra ngang cấp, giữa cơ quan cấp trên với cấp dưới chưa đáp ứng yêu cầu. Công tác giải quyết đơn khiếu nại, tố cáo cán bộ, công chức trong các cơ quan tư pháp có tham nhũng, tiêu cực trong hoạt động tư pháp còn kéo dài, gây hoài nghi trong dư luận quần chúng nhân dân.

 

    Mối quan hệ phối hợp giữa các cơ quan tư pháp trong công tác tiếp nhận xử lý, tố giác tin báo cán bộ, công chức ngành tư pháp tham nhũng, tiêu cực khi thực hiện chức trách, nhiệm vụ được giao hiệu quả thấp; chưa phát huy vai trò và sức mạnh tổng hợp của các tổ chức chính trị, các cơ quan ngôn luận và quần chúng nhân dân trong công tác đấu tranh phòng, chống công chức trong ngành tư pháp tham nhũng, tiêu cực khi thực hành quyền công tố, kiểm sát hoạt động tư pháp.

 

    Hiện nay, các loại tội phạm và tội phạm mới phát sinh, diễn biến phức tạp và có chiều hướng gia tăng với tính chất, mức độ tinh vi, nghiêm trọng, nguy hiểm ngày càng cao. Theo quy luật chung, chủ thể hoặc người có liên quan đến tội phạm đều có xu hướng câu kết, móc nối, hối lộ với các quan chức, cán bộ thuộc cơ quan nhà nước, trong đó có cả người trong các cơ quan tư pháp… nhằm tìm kiếm sự đồng lõa, bao che trong quá trình thực hiện và che giấu tội phạm. Trong khi đó, người có chức vụ, quyền hạn trong hoạt động tư pháp được pháp luật quy định quyền hạn rất lớn. Nếu xa rời pháp chế, suy thoái về tư tưởng chính trị, đạo đức lối sống; hoặc nặng về thành tích chủ nghĩa; thiếu trách nhiệm, tư lợi… tất yếu sẽ dẫn đến các hành vi tiêu cực, tham nhũng của cán bộ, công chức trong cơ quan tư pháp.

 

    Ðể phòng, chống tiêu cực, tham nhũng trong hoạt động tư pháp có hiệu quả tốt, trong thời gian tới cần thực hiện tốt nhiều nội dung. Cụ thể, tăng cường công tác lãnh đạo, chỉ đạo, kết hợp chặt chẽ giữa "xây và chống" trong công tác phòng, chống tiêu cực trong hoạt động tư pháp. Tăng cường công tác lãnh đạo, chỉ đạo của các cấp ủy đảng trong các cơ quan tư pháp. Quán triệt, thực hiện nghiêm túc Nghị quyết, Kết luận của Bộ Chính trị về công tác tư pháp và cải cách tư pháp. Thường xuyên kiểm tra việc thực hiện nhiệm vụ tư pháp và cải cách tư pháp, thực hiện nghiêm túc quy định về sự lãnh đạo của đảng ủy các cấp đối với các cơ quan tư pháp. Tăng cường công tác kiểm tra, giám sát đối với các tổ chức đảng và đảng viên giữ các cương vị lãnh đạo các cơ quan tư pháp. Người đứng đầu các cơ quan tư pháp (Trung ương và địa phương) cần quan tâm đến công tác đấu tranh phòng ngừa tham nhũng, tiêu cực trong đơn vị mình. Cần nắm và thông tin tình hình tiêu cực và tội phạm xâm phạm trong hoạt động tư pháp; quy định nội dung, hình thức, mối quan hệ trong tiếp nhận, xử lý thông tin; trách nhiệm báo cáo, tiếp nhận, xử lý, giải quyết vi phạm tiêu cực trong hoạt động tư pháp; xây dựng cơ chế thanh tra, kiểm tra nhằm phát hiện, tố giác hành vi tiêu cực trong hoạt động tư pháp...

 

    Hoàn thiện pháp luật về hình sự, tố tụng hình sự và thi hành án. Quy định cụ thể về loại tội phạm xâm phạm hoạt động tư pháp bao gồm các tội xâm phạm hoạt động tư pháp quy định tại Chương XXII Bộ luật Hình sự và các tội phạm có nguồn gốc, phát sinh từ việc thực thi nhiệm vụ của người thuộc các cơ quan tư pháp. Bổ sung các hành vi vào các loại tội xâm phạm hoạt động tư pháp, như: hành vi làm sai lệch hồ sơ giải quyết các vụ việc vi phạm, tội phạm, vụ án; hành vi của người không có chức vụ, quyền hạn (người nhà phạm nhân hoặc phạm nhân tự giác) lợi dụng sơ hở trong việc quản lý giam giữ đưa phương tiện liên lạc, hoặc các hình thức khác để các bị can khác thông cung gây hậu quả nghiêm trọng; hành vi lạm dụng chức vụ, quyền hạn cho phạm nhân đang cải tạo ra khỏi nơi giam chơi bời, thăm thân sau đó lại trở về trại giam… Cụ thể hóa Luật phòng, chống tham nhũng vào công tác phòng, chống tiêu cực, tham nhũng trong hoạt động tư pháp.

 

    Xây dựng cơ quan tư pháp, cán bộ tư pháp trong sạch, vững mạnh. Nghiên cứu, hoàn thiện mô hình các cơ quan tư pháp phù hợp lộ trình cải cách tư pháp theo Nghị quyết số 49-NQ/TW ngày 2-6-2005 của Bộ Chính trị và Nghị quyết Ðại hội XII của Ðảng. Triển khai thực hiện các đề án về đổi mới tổ chức và hoạt động của các cơ quan tư pháp khi được phê duyệt. Ðổi mới công tác tuyển chọn, bổ nhiệm các chức danh tư pháp. Quy định cụ thể từng chức danh tư pháp theo hướng tăng quyền hạn, trách nhiệm; không để một người cùng lúc giữ nhiều chức danh pháp lý… Ðổi mới quy trình, xem xét, đánh giá (đạo đức, chuyên môn, nghiệp vụ, hiệu quả công việc…) trước khi bổ nhiệm lại các chức danh pháp lý. Làm tốt công tác quy hoạch, đào tạo, bồi dưỡng chuyên môn, nghiệp vụ, lý luận chính trị; thực hiện công tác luân chuyển, điều động cán bộ tư pháp. Có cơ chế thu hút, tuyển chọn những người có tâm huyết, đủ đức, đủ tài vào làm việc ở các cơ quan tư pháp. Chú trọng rèn luyện phẩm chất đạo đức, lối sống lành mạnh, trong sạch, bản lĩnh cho đội ngũ cán bộ cơ quan tư pháp, nhất là người có chức danh tư pháp...