Nghị quyết số 49-NQ/TW ngày 02-6-2005 của Bộ Chính trị về Chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2020 chỉ rõ: Xây dựng cơ chế phát huy sức mạnh của Nhân dân, cơ quan, các tổ chức quần chúng trong phát hiện, phòng ngừa tham nhũng; bảo vệ người trung thực phát hiện, tố cáo, người điều tra, truy tố, xét xử hành vi tham nhũng; khen thưởng người có công trong đấu tranh phòng, chống tham nhũng. Đề cao trách nhiệm của người đứng đầu cơ quan, tổ chức trong việc ngăn ngừa, kiểm soát các hành vi tham nhũng. Kết quả thực hiện các nhiệm vụ cải cách tư pháp sau 13 năm (20052018) đã tác động tích cực đến đời sống kinh tế - xã hội của đất nước, trong đó có cuộc đấu tranh phòng, chống tham nhũng. Bài viết phân tích mối liên hệ và sự tác động của cải cách tư pháp đến cuộc đấu tranh phòng, chống tham nhũng. 

    Từ Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ VII, chủ trương cải cách tư pháp được nêu một cách nhất quán và được tổ chức thực hiện nghiêm túc. Khi chủ trương xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN được thể chế hóa trong Hiến pháp năm 1992 (sửa đổi năm 2001), Bộ Chính trị đã ban hành các nghị quyết chuyên đề về pháp luật và tư pháp (Nghị quyết số 08/NQ-TW ngày 0201-2002 “về một số nhiệm vụ trọng tâm công tác tư pháp trong thời gian tới”, Nghị quyết số 49-NQ/TW ngày 02-6-2005 về Chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2020 và Nghị quyết số 48-NQ/TW ngày 25-6-2005 về Chiến lược xây dựng và hoàn thiện hệ thống pháp luật Việt nam đến năm 2010, định hướng đến năm 2020) thì công tác cải cách tư pháp được thúc đẩy mạnh mẽ hơn. Đặc biệt, việc ban hành Nghị quyết số 49-NQ/TW đã đánh dấu mốc quan trọng trong sự nghiệp cải cách tư pháp. Đây là chương trình cải cách ở tầm chiến lược tổng thể, lâu dài; một bộ phận cấu thành quan trọng của nhiệm vụ xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN. Nghị quyết số 49NQ/TW đề ra mục tiêu cải cách tư pháp là xây dựng nền tư pháp trong sạch, vững mạnh, dân chủ, nghiêm minh, bảo vệ công lý, bảo vệ quyền con người, từng bước hiện đại, phục vụ nhân dân, phụng sự Tổ quốc Việt Nam XHCN; hoạt động tư pháp mà trọng tâm là hoạt động xét xử được tiến hành có hiệu quả và hiệu lực cao.  Đồng thời, đề ra các nhiệm vụ cải cách tư pháp gồm: (1) Hoàn thiện chính sách, pháp luật hình sự, pháp luật dân sự và thủ tục tố tụng tư pháp; (2) Xác định rõ chức năng, nhiệm vụ, thẩm quyền và hoàn thiện tổ chức, bộ máy các cơ quan tư pháp. Trọng tâm là xây dựng, hoàn thiện tổ chức và hoạt động của Tòa án nhân dân; (3) Hoàn thiện các chế định bổ trợ tư pháp; (4) Xây dựng đội ngũ cán bộ tư pháp và bổ trợ tư pháp trong sạch, vững mạnh; (5) Hoàn thiện cơ chế giám sát của các cơ quan dân cử và phát huy quyền làm chủ của Nhân dân đối với cơ quan tư pháp; (6) Tăng cường hợp tác quốc tế về tư pháp; (7)  Bảo đảm cơ sở vật chất cho hoạt động tư pháp; (8) Hoàn thiện cơ chế lãnh đạo của Đảng đối với công tác tư pháp.

    Sau 13 năm triển khai, việc thực hiện Chiến lược cải cách tư pháp (2005-2018) đã thu được những kết quả quan trọng, tác động nhiều mặt đến đời sống kinh tế - xã hội, trong đó có cuộc đấu tranh phòng, chống tham nhũng (PCTN).

    Trước hết, cải cách tư pháp đã làm thay đổi nhận thức trong cán bộ, đảng viên, cấp ủy, tổ chức đảng về vai trò của tư pháp và sự cần thiết phải đẩy mạnh cải cách tư pháp, về chủ trương, mục tiêu, quan điểm cải cách tư pháp. Từ đó, tạo chuyển biến quan trọng trong chỉ đạo, lãnh đạo và tổ chức thực hiện pháp luật, trong đó có pháp luật về PCTN thông qua hoạt động của các cơ quan tư pháp trực tiếp đấu tranh với tội phạm tham nhũng trên phương diện pháp luật. 

Ban Chỉ đạo Cải cách tư pháp thành phố Hải Phòng tổ chức Hội thảo “Nâng cao chất lượng tranh tụng tại phiên tòa hình sự”

    Thứ hai, dấu ấn của cải cách tư pháp thể hiện rất rõ trong việc hoàn thiện cơ sở pháp lý cho đấu tranh PCTN thông qua hoạt động tư pháp. Chính sách pháp luật hình sự đã thể hiện quyết tâm của Đảng và Nhà nước ta trong đấu tranh chống tham nhũng bằng việc quy định nhóm tội phạm về tham nhũng trong luật hình sự. Bộ luật hình sự năm 1999 (sửa đổi, bổ sung năm 2009) quy định 14 tội phạm về chức vụ (Chương XXI), trong đó có 7 tội thuộc nhóm tội phạm về tham nhũng, 7 tội thuộc nhóm tội phạm chức vụ khác. Bộ luật hình sự năm 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2017) tiếp tục quy định một chương riêng (Chương XXIII) các tội phạm về chức vụ với 7 tội thuộc nhóm tội phạm về tham nhũng, 7 tội thuộc nhóm tội phạm chức vụ khác, nhưng có một số điểm mới so với Bộ luật hình sự năm 1999.  Một là, việc hình sự hóa nhóm tội phạm này, khi Bộ luật hình sự hiện hành mở rộng phạm vi các tội phạm chức vụ sang khu vực ngoài nhà nước, xuất phát từ thực tế là các hành vi tham nhũng trong khu vực ngoài nhà nước đã xuất hiện (thường gọi là tham nhũng xám, khi khu vực ngoài nhà nước cấu kết với công chức nhà nước lập các sân sau để làm ăn bất hợp pháp). Vấn đề đặt ra không phải là ở chỗ tham nhũng trong khu vực công hay khu vực tư nhiều hơn hay nghiêm trọng hơn, mà là ở chỗ bản chất và hiệu ứng xấu của chúng đối với xã hội không khác gì nhau. Trong nhiều trường hợp, khu vực tư trở thành sân sau, là nơi ẩn mình của những cán bộ có chức, quyền trong khu vực công có hành vi tham nhũng. Điều đó đòi hỏi phải có các biện pháp mạnh hơn để xử lý vấn đề này theo nguyên tắc không tránh khỏi trách nhiệm pháp lý khi vi phạm. Điều đó phù hợp với Công ước của Liên hợp quốc về chống tham nhũng, trong đó khuyến nghị các quốc gia mở rộng phạm vi chống tham nhũng sang khu vực tư, không chỉ tập trung ở khu vực công. Do đó, Bộ luật hình sự hiện hành đã mở rộng phạm vi chủ thể tội phạm, không chỉ là người có chức vụ khi thực hiện công vụ (cán bộ, công chức, viên chức trong bộ máy nhà nước) mà còn bao gồm người có chức vụ trong khi thực hiện nhiệm vụ tại các doanh nghiệp, tổ chức ngoài nhà nước, trước hết đối với 04 tội danh là tham ô tài sản, nhận hối lộ, đưa hối lộ và tội môi giới hối lộ. Hai là, Bộ luật hình sự hiện hành bổ sung việc xử lý hình sự đối với hành vi hối lộ công chức nước ngoài, công chức của các tổ chức quốc tế công. Ba là, mở rộng nội hàm khái niệm "của hối lộ", đó là những lợi ích bất chính, tồn tại dưới bất kỳ hình thức nào, vô hình hoặc hữu hình, vật chất hoặc tinh thần. Bởi, việc đưa hối lộ, nhận hối lộ, môi giới hối lộ trên thực tế không chỉ dừng lại ở tiền, tài sản, hiện vật hoặc các lợi ích vật chất khác trị giá được bằng tiền mà còn sử dụng các lợi ích tinh thần với hình thức biến tướng khác như: Vị trí công tác, việc làm… Bộ luật hình sự năm 1999 chưa quy định các đối tượng “của hối lộ” dưới hình thức biến tướng này nên không thể xử lý được. Do đó, Bộ luật hình sự hiện hành đã bổ sung “lợi ích phi vật chất” vào cấu thành cơ bản của 05 tội: Tội nhận hối lộ (Điều 354), Tội lợi dụng chức vụ, quyền hạn gây ảnh hưởng đối với người khác để trục lợi (Điều 358), Tội đưa hối lộ (Điều 364), Tội môi giới hối lộ (Điều 365), Tội lợi dụng ảnh hưởng đối với người có chức vụ, quyền hạn để trục lợi (Điều 366). Bốn là, Bộ luật hình sự hiện hành sửa đổi cấu thành cơ bản của tội nhận hối lộ và tội đưa hối lộ. Trước đó, Bộ luật hình sự năm 1999 quy định tội nhận hối lộ là hành vi của một người lợi dụng chức vụ, quyền hạn, trực tiếp hoặc qua trung gian đã nhận hoặc sẽ nhận tiền, tài sản hoặc lợi ích vật chất khác dưới bất kỳ hình thức nào để làm hoặc không làm một việc vì lợi ích hoặc theo yêu cầu của người đưa hối lộ. Thực tiễn áp dụng cho thấy cách quy định như vậy còn chung chung, chưa rõ ràng, khó xử lý. Vấn đề đặt ra đưa hối lộ cho chính người có chức vụ, quyền hạn hay có thể đưa cho cả người khác mới cấu thành tội này. Trong khi đó, Công ước của Liên hợp quốc về chống tham nhũng (Điều 15) coi tội nhận hối lộ là lợi ích không chính đáng mà người thực hiện công vụ, nhiệm vụ nhận được có thể dành cho chính bản thân công chức hoặc cho người khác. Vì vậy, Bộ luật hình sự hiện hành đã quy định lại cấu thành cơ bản của tội nhận hối lộ là: Người nào lợi dụng chức vụ, quyền hạn trực tiếp hoặc qua trung gian nhận hoặc sẽ nhận bất kỳ lợi ích nào cho chính bản thân người đó hoặc cho người hoặc tổ chức khác để làm hoặc không làm một việc vì lợi ích hoặc theo yêu cầu của người đưa hối lộ. Tương tự, Điều 364 cũng quy định lại cấu thành cơ bản của tội đưa hối lộ là: Người nào trực tiếp hay qua trung gian đã đưa hoặc sẽ đưa cho người có chức vụ, quyền hạn hoặc người khác hoặc tổ chức khác bất kỳ lợi ích nào sau đây để người có chức vụ, quyền hạn làm hoặc không làm một việc vì lợi ích hoặc theo yêu cầu của người đưa hối lộ. Quy định như vậy sẽ làm cho việc xử lý hình sự đối với tội nhận hối lộ và đưa hối lộ triệt để hơn.

    Như vậy, bên cạnh việc thực hiện chủ trương đề cao hiệu quả phòng ngừa và tính hướng thiện trong việc xử lý người phạm tội theo xu hướng phi tội phạm hóa, phi hình sự hóa, để đáp ứng yêu cầu đấu tranh PCTN, Bộ luật hình sự hiện hành đã quy định trách nhiệm hình sự nghiêm khắc đối với những tội phạm là người có thẩm quyền trong thực thi pháp luật, những người lợi dụng chức vụ, quyền hạn để phạm tội.

    Cùng với việc pháp luật nội dung quy định tội phạm và hình phạt đối các tội phạm về tham nhũng, pháp luật về tố tụng tư pháp cũng đã có những thay đổi quan trọng, tác động không nhỏ đến việc đấu tranh PCTN trên bình diện hoạt động tư pháp. Với tinh thần cải cách tư pháp, Hiến pháp năm 2013, các luật về tổ chức và hoạt động tư pháp tiếp tục quy định, bổ sung và phát triển một số nguyên tắc nền tảng của hoạt động tư pháp, trong đó có những nguyên tắc rất quan trọng bảo dảm cho các cơ quan tư pháp thực hiện có hiệu quả đấu tranh chống tham nhũng thông qua hoạt động tố tụng như: Các cơ quan nhà nước, cán bộ, công chức, viên chức phải tôn trọng Nhân dân, tận tụy phục vụ Nhân dân, liên hệ chặt chẽ với Nhân dân, lắng nghe ý kiến và chịu sự giám sát của Nhân dân; kiên quyết đấu tranh chống tham nhũng, lãng phí và mọi biểu hiện quan liêu, hách dịch, cửa quyền (khoản 2 Điều 8 Hiến pháp năm 2013); Thẩm phán, Hội thẩm xét xử độc lập và chỉ tuân theo pháp luật; nghiêm cấm cơ quan, tổ chức, cá nhân can thiệp vào việc xét xử (Điều 103 Hiến pháp năm 2013); Nguyên tắc tranh tụng trong xét xử được bảo đảm (khoản 5 Điều 103 Hiến pháp năm 2013); Bản án, quyết định của Tòa án nhân dân có hiệu lực pháp luật phải được cơ quan, tổ chức, cá nhân tôn trọng; cơ quan, tổ chức, cá nhân hữu quan phải nghiêm chỉnh chấp hành (Điều 106 Hiến pháp năm 2013); Nghiêm cấm mọi hành vi cản trở hoạt động của cơ quan, người có thẩm quyền tiến hành tố tụng thực hiện nhiệm vụ (khoản 6 Điều 5 Bộ luật tố tụng hình sự năm 2015); Trong quá trình tiến hành tố tụng hình sự, cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng có trách nhiệm phát hiện nguyên nhân và điều kiện phạm tội, yêu cầu, kiến nghị cơ quan, tổ chức hữu quan áp dụng các biện pháp khắc phục và phòng ngừa. Cơ quan, tổ chức hữu quan phải thực hiện yêu cầu, kiến nghị của cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng (Điều 6 Bộ luật tố tụng hình sự năm 2015); Khi phát hiện hành vi có dấu hiệu tội phạm, trong phạm vi nhiệm vụ, quyền hạn của mình, cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng có trách nhiệm khởi tố vụ án, áp dụng các biện pháp do Bộ luật này quy định để xác định tội phạm và xử lý người phạm tội, pháp nhân phạm tội (Điều 18 Bộ luật tố tụng hình sự năm 2015)...