Nghị quyết Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII của Đảng nhấn mạnh “Tiếp tục đẩy mạnh đấu tranh phòng, chống quan liêu, tham nhũng, lãng phí, tiêu cực, “lợi ích nhóm”, những biểu hiện “tự diễn biến”, “tự chuyển hóa” trong nội bộ. Xây dựng đội ngũ đảng viên và cán bộ các cấp, nhất là cấp chiến lược, người đứng đầu đủ phẩm chất, năng lực, uy tín, ngang tầm nhiệm vụ. Củng cố lòng tin, sự gắn bó của nhân dân với Đảng, Nhà nước, chế độ xã hội chủ nghĩa”⁽¹⁾. Trên cơ sở những kết quả, bài học kinh nghiệm trong công tác PCTN, lãng phí, tiêu cực trong 8 năm qua (2013-2021), nhất là trong nhiệm kỳ Đại hội XII của Đảng. Đại hội XIII của Đảng tiếp tục xác định rõ công tác PCTN, lãng phí, tiêu cực “là một nhiệm vụ đặc biệt quan trọng trong công tác xây dựng, chỉnh đốn Đảng, xây dựng, củng cố hệ thống chính trị trong sạch, vững mạnh, củng cố khối đại đoàn kết toàn dân tộc”⁽²⁾. Đồng thời, khẳng định nguy cơ “tham nhũng vẫn là một trong những nguy cơ đe dọa sự tồn vong của Đảng và chế độ”⁽³⁾. Trong đó, tham nhũng, lãng phí, tiêu cực, sự suy thoái về tư tưởng chính trị, đạo đức, lối sống của cán bộ, đảng viên, nhất là của người đứng đầu, có liên quan chặt chẽ với nhau, khoảng cách giữa các yếu tố này rất mong manh, khó phân biệt. Chính vì công tác PCTN, lãng phí, tiêu cực có nhiệm vụ “đặc biệt quan trọng”, cho nên Đại hội XIII của Đảng đã đề ra nhiều giải pháp, nhiệm vụ, quyết tâm rất cao như “kiên quyết, kiên trì đấu tranh ngăn chặn, đẩy lùi tham nhũng, lãng phí với quyết tâm chính trị cao hơn, hành động mạnh mẽ, triệt để hơn, hiệu quả hơn. Kết hợp chặt chẽ giữa tích cực phòng ngừa với chủ động phát hiện, xử lý nghiêm minh, kịp thời những hành vi tham nhũng, lãng phí, bao che, dung túng, tiếp tay cho tham nhũng, can thiệp, cản trở việc chống tham nhũng, lãng phí, “không có vùng cấm”, “không có ngoại lệ”. Phát huy sức mạnh tổng hợp của cả hệ thống chính trị và của toàn dân; thực hiện đồng bộ các biện pháp chính trị, tư tưởng, tổ chức, hành chính, kinh tế, hình sự”⁽⁴⁾. Đồng thời, trong quá trình triển khai Nghị quyết Đại hội XIII, Quốc hội, Nhà nước, Chính phủ, Ban Chỉ đạo Trung ương về PCTN, các bộ, ngành, địa phương, các ban tham mưu của Đảng sẽ thể chế hóa, cụ thể hóa, ban hành cơ chế, quy chế, quy định để đưa Nghị quyết vào cuộc sống một cách hiệu quả, thiết thực.

    Trong khuôn khổ của bài viết này, xin được đề cập một số nhiệm vụ, giải pháp xung quanh yếu tố mang tính quyết định đến việc thành công hay không thành công trong công tác PCTN, lãng phí, tiêu cực, đó là phát huy vai trò, vị thế, trách nhiệm của người đứng đầu trong công tác PCTN.

    Từ lâu, trong nhiều văn bản, quy định của mình, Đảng ta đã nhiều lần đưa ra khái niệm “người đứng đầu”. “Người đứng đầu” ở đây được hiểu là: Những người có vai trò, trách nhiệm lãnh đạo, quản lý trong hệ thống tổ chức, cấp ủy đảng, cán bộ lãnh đạo, quản lý, đứng đầu các cơ quan tham mưu của các cấp ủy đảng; những cán bộ lãnh đạo, quản lý đứng đầu trong hệ thống các cơ quan lập pháp, cơ quan dân cử; cán bộ lãnh đạo, quản lý, đứng đầu trong hệ thống các cơ quan hành pháp, từ Chính phủ đến các cấp chính quyền địa phương, các bộ, cơ quan ngang bộ, cơ quan thuộc Chính phủ, các cục, vụ, viện; cán bộ lãnh đạo, quản lý, đứng đầu các tổ chức chính trị - xã hội từ Trung ương đến địa phương; cán bộ, sĩ quan, đứng đầu các lực lượng vũ trang, v.v… Khái niệm “người đứng đầu” trong Văn kiện Đại hội XIII để chỉ những cán bộ lãnh đạo, quản lý cao nhất của Đảng, Nhà nước, Quốc hội, Chính phủ, Mặt trận Tổ quốc Việt Nam, các tổ chức chính trị - xã hội, từ Trung ương tới cơ sở từ cấp trưởng phòng trở lên. Hầu hết, nếu không muốn nói là tất cả, những người đứng đầu này là đảng viên, được các tổ chức, cấp ủy đảng bổ nhiệm, quản lý.

    Khái niệm “người đứng đầu” trong Văn kiện thường gắn với những khái niệm trong phạm trù công tác xây dựng Đảng, tất nhiên trong đó có công tác PCTN, lãng phí, tiêu cực, như: “Công tác cán bộ”; “cán bộ cấp chiến lược”; “trách nhiệm”; “gương mẫu”; “mẫu mực”; “phẩm chất, uy tín, năng lực”; “đấu tranh”, “quyết liệt”; “tăng cường” trong đó, khái niệm “trách nhiệm”, “gương mẫu” của “người đứng đầu” được nhắc đến nhiều lần.

    Nhìn lại, hầu hết tất cả các vụ án đã đưa ra xét xử trong những năm qua, những cán bộ lãnh đạo, quản lý bị kỷ luật, cách chức, lĩnh án tù, v.v… đều là những người đứng đầu, cao nhất là Ủy viên Bộ Chính trị, thấp nhất là trưởng, phó phòng. Các nhân viên, cấp dưới là những người “ăn theo” bị người đứng đầu chỉ đạo thực hiện. Chính vì vậy, trong Văn kiện, khi nhắc đến lĩnh vực công tác xây dựng Đảng, nhất là công tác PCTN, lãng phí, tiêu cực, từ bài học kinh nghiệm đến các giải pháp, nhiệm vụ triển khai thực hiện công tác này đều đặt “người đứng đầu” ở vị trí quan trọng hàng đầu, trong vai trò quyết định thành bại của công việc. Một trong những “bài học kinh nghiệm quý báu” mà Đảng ta rút ra trong quá trình thực hiện Nghị quyết Đại hội XII là “Công tác cán bộ phải thực sự là “then chốt của then chốt”, tập trung xây dựng đội ngũ cán bộ các cấp, nhất là cấp chiến lược và người đứng đầu đủ phẩm chất, năng lực và uy tín, ngang tầm nhiệm vụ, phát huy trách nhiệm, nêu gương của cán bộ, đảng viên theo phương châm chức vụ càng cao càng phải gương mẫu, nhất là Ủy viên Bộ Chính trị, Ủy viên Ban Bí thư, Ủy viên Ban Chấp hành Trung ương”⁽⁵⁾. Đây cũng là một trong 3 nhiệm vụ trọng tâm của công tác xây dựng Đảng nhiệm kỳ này.

    Trong công tác PCTN, lãng phí, tiêu cực, Nghị quyết Đại hội lần thứ XIII của Đảng đã xác định ý nghĩa, tầm quan trọng, vai trò có tính quyết định “trước hết là sự gương mẫu, quyết liệt của người đứng đầu cấp ủy, địa phương, cơ quan, đơn vị”. Đồng thời, sẽ ban hành “Quy định rõ trách nhiệm của người đứng đầu trong kiểm tra, phát hiện, xử lý tham nhũng, lãng phí và bảo vệ người tích cực đấu tranh PCTN, lãng phí; xử lý nghiêm những người lợi dụng chống tham nhũng để vu khống, gây chia rẽ, làm mất đoàn kết nội bộ”⁽⁶⁾. Trách nhiệm thường đi liền với quyền, Đại hội lần này, Đảng ta quyết định mở rộng “quyền” của người đứng đầu bằng một số giải pháp, chẳng hạn sẽ “Thí điểm chủ trương người đứng đầu lựa chọn, giới thiệu với cấp có thẩm quyền để bầu cử, bổ nhiệm cấp phó của mình; bí thư cấp ủy giới thiệu để bầu cấp ủy viên ban thường vụ và chịu trách nhiệm về việc giới thiệu; giao quyền cho người đứng đầu bổ nhiệm, miễn nhiệm đối với cấp trưởng cấp dưới trực tiếp và chịu trách nhiệm về quyết định đó”⁽⁷⁾. Để thực hiện thành công Nghị quyết Đại hội XIII của Đảng, với nhiệm vụ then chốt là công tác xây dựng Đảng, Đảng ta đã đề ra 3 nhiệm vụ trọng tâm và 3 giải pháp đột phá, một trong những giải pháp đột phá là “Kiên quyết đấu tranh PCTN, lãng phí, tiêu cực, quan liêu; đẩy mạnh phân cấp, phân quyền đi đôi với tăng cường kiểm tra, giám sát, kiểm soát chặt chẽ quyền lực”⁽⁸⁾.

    Khi nói về các nội dung liên quan đến vị trí, vai trò, trách nhiệm của người đứng đầu trong Văn kiện Đại hội XIII của Đảng liên quan đến công tác xây dựng Đảng nói chung và công tác PCTN, lãng phí, tiêu cực nói riêng, có rất nhiều nội dung cần phổ biến, quán triệt, thực hiện để đưa Nghị quyết vào cuộc sống. Công tác PCTN, lãng phí, tiêu cực có đạt kết quả tốt như Nghị quyết Đại hội đề ra hay không phụ thuộc vào nhiều nhân tố, trong đó nổi lên hai vấn đề có tính cốt tử và rất quan trọng. Đó là, sự gương mẫu của người đứng đầu; người đứng đầu kiểm tra, giám sát và kiểm tra, giám sát của người đứng đầu, như giải pháp đột phá đã đề cập. Vấn đề gương mẫu, nêu gương của người đứng đầu thì đã được Đảng ta đề cập rất nhiều lần. Gần đây, trong nhiều nghị quyết, quy chế, quy định...

    Đảng đã xác định rõ người đứng đầu cần nêu gương, gương mẫu thực hiện những việc gì; đồng thời, có cơ chế cụ thể để việc kiểm tra, giám sát sự gương mẫu của người đứng đầu để quần chúng, nhân dân giám sát, góp ý. Vấn đề người đứng đầu kiểm tra, giám sát và kiểm tra, giám sát người đứng đầu là một trong những khâu đột phá trong công tác PCTN, lãng phí, tiêu cực hiện nay. Vì là hầu hết, nếu không muốn nói là tất cả, những người đứng đầu từ cấp trưởng phòng trở lên đều là đảng viên. Sau thành công của Đại hội Đảng bộ các cấp, các cấp ủy, tổ chức đảng, người đứng đầu có rất nhiều việc phải làm. Ngoài việc triển khai nghiên cứu, học tập, quán triệt Nghị quyết, xây dựng Chương trình hành động thực hiện Nghị quyết thì một trong những công việc “then chốt của then chốt” là sắp xếp, luân chuyển, đề bạt, cất nhắc cán bộ. Đồng thời, một trong những khâu công việc cực kỳ quan trọng ngay từ đầu là người đứng đầu phải chủ động, trực tiếp kiểm tra, giám sát cấp dưới trong việc triển khai Nghị quyết Đại hội. Điều này hoàn toàn không mới mẻ gì mà là bài học kinh nghiệm quý mà từ lâu Đảng ta đã đúc kết là: “Lãnh đạo thì phải kiểm tra, không kiểm tra coi như không lãnh đạo”. Đồng thời, từ thực tiễn hơn 90 năm xây dựng, phát triển, trưởng thành của Đảng ta thì “chín phần mười khuyết điểm trong công việc của chúng ta là vì thiếu sự kiểm tra” (Hồ Chí Minh). Ngạn ngữ Việt Nam có những câu “Sông có khúc, người có lúc” hay “Thức lâu mới biết đêm dài, sống lâu mới biết dạ ai thế nào”... Trong thực tế, một số người đứng đầu cấp ủy đảng trực thuộc Trung ương không lâu sau khi được tín nhiệm đã bội tín, làm điều sai trái. Chẳng hạn, ngay sau Đại hội Đảng bộ các tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương nhiệm kỳ 2015-2020, không ít bí thư cấp ủy nổi lên như một “hiện tượng” cả về năng lực công tác, đổi mới tư duy, phong cách lãnh đạo. Có đảng viên, sau khi được bầu làm bí thư cấp ủy, trước báo chí đã phát biểu những “câu xanh rờn” “những lời có cánh”. Có bộ lãnh đạo khi được bầu làm bí thư cấp ủy còn rất trẻ, mới 39 tuổi... Ấy vậy mà chỉ sau đó một thời gian ngắn, một số người đứng đầu cấp ủy đảng đã vi phạm kỷ luật và bị cách mọi chức vụ, khai trừ khỏi Đảng, thậm chí rơi vào “vòng lao lý”. Một trong những nguyên nhân của tình trạng này là công tác kiểm tra, giám sát của các tổ chức, cấp ủy đảng ở nhiều nơi thời gian qua quá “bận rộn” chạy theo vụ việc, thậm chí bị động. Công tác kiểm tra phòng ngừa vi phạm là một trong những hạn chế, thành ra khi vụ, việc được phát hiện, xử lý thì hậu quả đã quá nghiêm trọng rồi. Có lẽ chính vì thế Nghị quyết Đại hội XIII của Đảng đã khẳng định: “Triển khai quyết liệt, thường xuyên, toàn diện, đồng bộ công tác kiểm ta, giám sát, kỷ luật Đảng, phục vụ thực hiện nhiệm vụ chính trị, công tác xây dựng, chỉnh đốn Đảng trong sạch, vững mạnh”⁽⁹⁾. 

    Việc kiểm tra, giám sát ngay từ những ngày đầu, tháng đầu khi nhận nhiệm vụ đối với người đứng đầu là một khâu vô cùng quan trọng. Nếu được thực hiện thường xuyên, nghiêm túc, nền nếp sẽ đem lại rất nhiều lợi ích, nhất là khắc phục xu hướng tham nhũng quyền lực bằng tạo ra “cánh hẩu”, “lợi ích nhóm”... Một trong những trách nhiệm vô cùng quan trọng của người đứng đầu trong tình hình, thời điểm đầu nhiệm kỳ là trực tiếp lãnh đạo công tác kiểm tra, giám sát đồng thời trực tiếp kiểm tra, giám sát đối với những tổ chức đảng cấp dưới cũng như những vụ việc quan trọng, nổi cộm, không được “khoán trắng” công tác kiểm tra, giám sát cho ủy ban kiểm tra cùng cấp. Thời gian qua, vẫn còn không ít người đứng đầu chưa dành nhiều thời gian, tâm sức cho việc lãnh đạo, chỉ đạo công tác kiểm tra, giám sát, nhất là kiểm tra, giám sát để phòng ngừa. Ở nhiều nơi, người đứng đầu cấp ủy “khoán trắng” việc kiểm tra, giám sát cho ủy ban kiểm tra cùng cấp và cho đồng chí thường trực cấp ủy hoặc đồng chí phó bí thư chuyên trách mảng công tác xây dựng Đảng. Quán triệt và thực hiện thể những quy định về kiểm tra, giám sát là “không có vùng cấm”, sự tin tưởng và tín nhiệm mà các đại biểu đại hội tổ chức đảng dành cho các đồng chí  đứng đầu cấp ủy cũng không thể thay thế cho công tác kiểm tra, giám sát của chính cấp ủy, tổ chức đảng của mình, của tổ chức, hệ thống chính trị, đảng viên và quần chúng, nhân dân. 

    Thực tiễn những năm qua cho thấy, ở đâu và khi nào, người đứng đầu quan tâm, coi trọng và trực tiếp lãnh đạo, chỉ đạo, thực hiện công tác kiểm tra, giám sát, thì ở đó, vai trò trách nhiệm của ủy ban kiểm tra được phát huy, hoạt động kiểm tra, giám sát được đẩy mạnh; nội bộ đoàn kết thống nhất; kỷ luật, kỷ cương được giữ vững, cán bộ, đảng viên ít vi phạm kỷ luật, thực hiện nhiệm vụ chính trị đạt kết quả tốt; tổc chức đảng ngày càng trong sạch, vững mạnh. Trong khi đó, khi có vụ việc vi phạm kỷ luật Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước, người đứng đầu cấp ủy thường “vô can” hoặc “chịu trách nhiệm” một cách chung chung đã làm giảm đi vai trò, trách nhiệm của người đứng đầu cũng như kỷ luật, kỷ cương của Đảng. Do vậy, xây dựng quy chế, quy định trong đó xác định rõ trách nhiệm của người đứng đầu trong công tác kiểm tra, giám sát là một trong những việc rất cần thiết hiện nay. 

    Hiện nay, vấn đề kiểm tra, giám sát người đứng đầu là một trong những nội dung còn nhiều khó khăn, phức tạp và nhạy cảm. Có thể khẳng định rằng, hầu hết những hiện tượng tham nhũng, lãng phí, tiêu cực, tha hóa quyền lực,  lạm quyền, suy thoái về tư tưởng, đạo đức, lối sống... suy cho cùng là do thiếu kiểm tra, giám sát, trước hết là đối với người đứng đầu. Do vậy, Đại hội XIII của Đảng đã đề ra nhiệm vụ: “Tập trung kiểm tra, giám sát tổ chức đảng, người đứng đầu, cán bộ chủ chốt ở những nơi dễ xảy ra vi phạm, nơi có nhiều bức xúc, nổi cộm, dư luận quan tâm; xử lý kịp thời, kiên quyết, triệt để, đồng bộ, nghiêm minh các tổ chức đảng, đảng viên vi phạm”⁽¹⁰⁾. 

    Thực tiễn nhiều năm qua cho thấy, có một “điểm nghẽn” trong cơ chế kiểm tra, giám sát người đứng đầu. Đó là tình trạng “trên không với tới”, “dưới không với được lên trên” trong quản lý, giám sát, thực hiện phê bình, góp ý người đứng đầu. Cơ chế hiện nay là người đứng đầu đều do “cấp trên” quản lý. Nếu như “cấp trên” quan liêu, nể nang, né trách, không sâu sát, không lắng nghe ý kiến phản ánh, góp ý của quần chúng nhân dân về người đứng đầu thì sẽ tạo ra “lỗ hổng”, vô hình dung đã “OTK” cho người đứng đầu “kém chất lượng”, thậm chí “tham nhũng quyền lực” để lợi ích nhóm, tham nhũng, lãng phí, tiêu cực. Đảng, các cơ quan tham mưu, trong đó có Ủy ban Kiểm tra Trung ương cần xây dựng cơ chế, quy định để “bịt lỗ hổng” nói trên, cấp ủy các cấp phải thường xuyên tự kiểm tra, nhất là đối với cấp ủy viên và cán bộ diện cấp ủy cấp mình quản lý, kịp thời chỉ ra những ưu điểm để phát huy, phát hiện những hạn chế, khuyết điểm để chủ động khắc phục kịp thời. Các cấp ủy, tổ chức đảng phải “nhốt” được quyền lực của người đứng đầu trong “lồng cơ chế”. Xây dựng, thực hiện cơ chế kiểm tra, giám sát, đánh giá người đứng đầu một cách liên tục, thường xuyên cả từ góc độ người đứng đầu làm công tác kiểm tra, giám sát cả trên góc độ kiểm tra, giám sát với chính người đứng đầu. Định kỳ hoặc khi có yêu cầu đột xuất, hằng năm, cán bộ lãnh đạo báo cáo việc thực hiện chức trách của mình cũng như việc gương mẫu rèn luyện về tư cách, phẩm chất đạo đức của người đảng viên, báo cáo tình hình thực hiện nhiệm vụ và việc thực hành liêm chính của bản thân cũng như về tình hình thực thi nhiệm vụ của người đứng đầu, trong đó có việc trực tiếp lãnh đạo, chỉ đạo công tác kiểm tra, giám sát và sự tham gia trực tiếp về công tác này. Một nhiệm vụ rất quan trọng nữa là phối hợp giữa các chủ thể công tác kiểm tra, giám sát, đồng thời, phát huy vai trò của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam, các tổ chức chính trị - xã hội trong việc giám sát, góp ý xây dựng tổ chức, cấp ủy đảng nói chung và người đứng đầu nói riêng. Xây dựng quy chế, quy định liên đới trách nhiệm đối với các đoàn công tác kiểm tra, giám sát, cũng như các thành viên trong đoàn khi “không phát hiện”, đề xuất xử lý những dấu hiệu vi phạm của người đứng đầu cấp ủy và để xảy ra tình trạng sai phạm nghiêm trọng kéo dài. Cấp ủy, tổ chức đảng cấp trên của người đứng đầu cũng phải liên đới trách nhiệm khi thiếu kiểm tra, giám sát để người đứng đầu vi phạm quy định Điều lệ Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước.

Vũ Bình Minh