Khó khăn, vướng mắc của giám định tư pháp trong một số vụ án tham nhũng nguyên nhân và giải pháp

Giám định tư pháp là hoạt động bổ trợ tư pháp, kết luận giám định là cơ sở để cơ quan tiến hành tố tụng làm rõ các tình tiết của vụ án, chứng minh tội phạm, người phạm tội, xác định giá trị thiệt hại cũng như các vấn đề khác liên quan đến việc giải quyết các vụ án nói chung và án tham nhũng nói riêng. Thực tiễn thời gian qua cho thấy, bên cạnh những kết quả đạt được vẫn còn có những hạn chế, khó khăn, vướng mắc làm ảnh hưởng không nhỏ đến công tác đấu tranh PCTN.

    

 

 

    Theo quy định của pháp luật tố tụng, trong trường hợp bắt buộc hoặc khi xét thấy cần thiết thì cơ quan tiến hành tố tụng ra quyết định trưng cầu giám định như một biện pháp điều tra, thu thập chứng cứ. Tùy thuộc vào tính chất, nội dung cần giám định mà cơ quan tiến hành tố tụng có thể trưng cầu tổ chức, cá nhân nào có chuyên môn phù hợp để thực hiện giám định. Tuy nhiên, trên thực tế, Cơ quan điều tra thường chỉ tập trung trưng cầu các bộ, sở quản lý chuyên ngành, mà chưa hướng đến trưng cầu các tổ chức chuyên môn có năng lực phù hợp ở khu vực ngoài nhà nước. Bên cạnh đó, việc cử người làm giám định của các bộ, ngành chuyên môn được trưng cầu thường rất lâu, không kịp thời, có nhiều vụ việc kéo dài trong nhiều tháng⁽¹⁾, thậm chí kéo dài hàng năm, làm chậm việc giải quyết vụ án (điển hình vụ án Vũ Quốc Hảo lợi dụng chức vụ, quyền hạn xảy ra tại Công ty Cho thuê tài chính 2 - Ngân hàng Nông nghiệp và Phát triển nông thôn ảnh hưởng đến tiến độ giải quyết án⁽²⁾); có nhiều trường hợp bộ, ngành, cơ quan được trưng cầu lại cử người giám định không bảo đảm yêu cầu giám định, có trường hợp cơ quan, đơn vị được trưng cầu từ chối tiếp nhận trưng cầu giám định với lý do không có chức năng, nhiệm vụ giám định.

 

 

    Theo phản ánh của Cơ quan điều tra thì việc thực hiện giám định trong lĩnh vực tài chính, ngân hàng, xây dựng... thường rất chậm, kéo dài, không đáp ứng yêu cầu về thời gian theo yêu cầu của các cơ quan tiến hành tố tụng, nên ảnh hưởng đến tiến độ giải quyết vụ án. Việc xác định thiệt hại về tài sản trong một số vụ án tham nhũng bắt buộc phải tiến hành trưng cầu giám định về tài chính kế toán, giám định kỹ thuật, giám định chất lượng công trình. Kết luận giám định trong những trường hợp này là nguồn chứng cứ quan trọng chứng minh tội phạm và nhiều khi là nguồn chứng cứ duy nhất. Nội dung yêu cầu giám định trong các vụ án tham nhũng, nhất là về xây dựng cơ bản gồm nhiều vấn đề phức tạp, có liên quan đến nhiều lĩnh vực khác nhau (tài chính, xây dựng, kỹ thuật chuyên ngành...), cần phải có sự điều phối, hợp tác của nhiều ngành khác nhau.

 

    Một số trường hợp, nội dung yêu cầu giám định là nghiệp vụ chuyên môn mới phát sinh, rất phức tạp, khối lượng công việc lớn, vượt quá khả năng của một nhóm cá nhân hoặc của một tổ chức làm giám định, cần có sự quan tâm, chỉ đạo của bộ, ngành chuyên môn hoặc của cơ quan chủ quản. Chẳng hạn như vụ Nguyễn Anh Tuấn và đồng phạm cố ý làm trái xảy ra tại Sở Quản lý kinh doanh vốn và ngoại tệ - Ngân hàng Nông nghiệp và Phát triển nông thôn⁽³⁾ đã kéo dài 05 năm do không thực hiện được yêu cầu giám định của Tòa án nhân dân thành phố Hà Nội.

 

    Nhiều vụ việc giám định xây dựng, cơ quan trưng cầu không tạm ứng kinh phí nên tổ chức được trưng cầu giám định còn gặp nhiều khó khăn trong việc thuê mướn nhân công, thuê và vận chuyển máy móc, thiết bị chuyên dụng đến nơi giám định, không bảo đảm yêu cầu về thời hạn giám định. Chất lượng kết luận giám định trong một số trường hợp chưa bảo đảm, một số kết luận giám định còn chung chung, mập mờ, không rõ ràng, không trả lời cụ thể câu hỏi mà cơ quan trưng cầu đặt ra mà nêu “chỉ có giá trị tham khảo...”, không khẳng định rõ đúng, sai, còn có dấu hiệu “né tránh”⁽⁴⁾ khiến cho các cơ quan tiến hành tố tụng lúng túng, khó khăn trong quá trình giải quyết vụ án. Việc trưng cầu chuyên gia, tổ chức của bộ, sở chuyên quản thực hiện giám định đối với các vụ việc liên quan đến lĩnh vực thuộc thẩm quyền quản lý của bộ, ngành đó⁽⁵⁾ không thực sự bảo đảm tính khách quan của kết luận giám định. 

 

 

    Theo quy định của pháp luật tố tụng thì kết luận giám định chỉ là một nguồn chứng cứ được xem xét, đánh giá cùng với các chứng cứ khác để xác định sự thật trong quá trình giải quyết vụ án, thuộc trách nhiệm của cơ quan tiến hành tố tụng, người tiến hành tố tụng có thẩm quyền. Việc xem xét, đánh giá kết luận giám định phải căn cứ vào phương pháp giám định, phương tiện giám định, quy trình thực hiện giám định và khả năng chuyên môn, sự độc lập, khách quan của người làm giám định. Tuy nhiên, thực tế cho thấy, các cơ quan tiến hành tố tụng, người tiến hành tố tụng còn lúng túng và thiếu quyết đoán trong việc xem xét, đánh giá sử dụng kết luận giám định trong vụ việc có nhiều bản kết luận giám định khác nhau.

 

    Thực tế cho thấy, nhiều cơ quan tiến hành tố tụng còn lúng túng, chưa phát huy hết vai trò, trách nhiệm của mình trong việc đánh giá, sử dụng kết luận giám định trong trường hợp có nhiều bản kết luận giám định khác nhau về cùng một vấn đề. Vì thế, việc giải quyết một số vụ án tham nhũng trọng điểm bị kéo dài như vụ án “Tượng đài Chiến thắng Điện Biên Phủ”, vụ án “cố ý làm trái các quy định của Nhà nước về quản lý kinh tế gây hậu quả nghiêm trọng, tham ô tài sản xảy ra tại khu Cảng Thị Vải”...

 

 

    Trong quá trình giải quyết án tham nhũng, nhiều vụ án bị ách tắc không phải do bản thân hoạt động giám định tư pháp mà là do nhận thức, quan điểm khác nhau giữa các cơ quan tố tụng về giải quyết vụ án, về sự cần thiết của việc trưng cầu giám định, có tình trạng “lấy kết quả giám định thay cho kết luận điều tra, coi kết quả giám định quan trọng hơn kết luận điều tra”(6). Ví dụ, vụ gian lận tài chính của Công ty Xăng dầu hàng không để rút tiền hỗ trợ của Nhà nước hàng chục tỷ đồng. Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát thấy rằng các chứng cứ đã đủ chứng minh hành vi phạm tội, người phạm tội, không cần thiết phải trưng cầu giám định. Nhưng Tòa án nhân dân tối cao lại cho rằng cần phải trưng cầu giám định giấy tờ khống thì mới xét xử, khiến cho vụ việc bị ách tắc và buộc phải đình chỉ. Đối với các vụ án tham nhũng trong đầu tư xây dựng cơ bản, Viện kiểm sát, Tòa án thường cho rằng, phải có quyết toán công trình thì kết luận giám định mới có giá trị pháp lý, trong khi đó các công trình xây dựng cơ bản trong án tham nhũng thì thường đã và đang thi công trong nhiều năm và không biết khi nào mới quyết toán công trình được, mà thời hạn điều tra thì có hạn. Vì thế, mặc dù nhiều công trình xây dựng đã có dấu hiệu rút ruột công trình, sai phạm rất rõ ràng, như: Lập chứng từ giả mạo, tiền đã xuất ra khỏi quỹ, bị chiếm đoạt nhưng các cơ quan truy tố, xét xử vẫn cho rằng đó là khoản tiền tạm ứng, chưa quyết toán công trình thì chưa cấu thành tội phạm. Đây chính là nguyên nhân mà có rất ít các vụ án tham nhũng trong lĩnh vực xây dựng cơ bản được khởi tố, truy tố, xét xử trong thời gian vừa qua⁽⁷⁾.

 

 

    - Nhận thức của lãnh đạo, cán bộ của nhiều bộ, ngành về vai trò, trách nhiệm của bộ, ngành mình đối với công tác giám định tư pháp còn hạn chế, chưa đầy đủ. Do vậy, việc chỉ đạo triển khai, thực hiện nhiệm vụ theo trách nhiệm, thẩm quyền của nhiều bộ, ngành chưa được quan tâm, còn hình thức, chưa hiệu quả.

 

    - Việc lựa chọn, lập và công bố danh sách người, tổ chức giám định tư pháp theo vụ việc của các bộ, ngành và địa phương chưa xuất phát và gắn kết chặt chẽ với nhu cầu thực tiễn của hoạt động tố tụng, nên chưa thực sự bảo đảm chất lượng; trình tự, thủ tục cử người làm giám định ở một số bộ, ngành còn rườm rà, nhiều bất cập, chưa kịp thời, chưa bảo đảm yêu cầu giám định.

 

    - Thiếu quy trình, quy chuẩn chuyên môn trong hoạt động giám định tư pháp ở nhiều lĩnh vực, trong đó có lĩnh vực ngân hàng, đất đai...; trong lĩnh vực tài chính mặc dù đã có hướng dẫn của Bộ Tài chính nhưng còn thiếu quy định mang tính nguyên tắc về quy trình giám định nên người làm giám định còn lúng túng, khó khăn, việc thực hiện giám định còn thiếu thống nhất.

 

    - Chưa có cơ chế điều phối, thực hiện giám định của người, tổ chức giám định theo vụ việc thuộc các bộ, ngành, cơ quan chuyên môn khi được cử, chỉ định làm giám định, nhất là vụ việc có nhiều người giám định ở các chuyên ngành, lĩnh vực giám định thuộc các bộ, ngành, cơ quan khác nhau⁽⁸⁾ nên còn nhiều lúng túng, khó khăn trong điều phối, tổ chức thực hiện giám định, nhất là việc giám định có nội dung nghiệp vụ mới phát sinh, phức tạp, khối lượng công việc lớn vượt quá khả năng của một nhóm cá nhân hoặc của một tổ chức làm giám định⁽⁹⁾.

 

    - Điều kiện hoạt động giám định (về thời gian, phương tiện) của các cá nhân, tổ chức chuyên môn, hoạt động giám định kiêm nhiệm trong lĩnh vực tài chính, ngân hàng, xây dựng, đất đai... chưa thực sự được bảo đảm; 

 

    - Thiếu quy định, hướng dẫn về chi phí giám định tư pháp ở lĩnh vực tài chính, xây dựng, ngân hàng⁽¹⁰⁾... nên thiếu cơ sở pháp lý cụ thể cho việc tính, thu, chi trả chi phí giám định trong các lĩnh vực này thiếu hướng dẫn về lập dự toán, cấp phát, quản lý, sử dụng và thanh quyết toán chi trả chi phí giám định của các cơ quan tiến hành tố tụng nên còn nhiều bất cập, vướng mắc.

 

    - Nguồn kinh phí chi trả giám định tư pháp của các cơ quan điều tra chưa tách thành một mục chi ngân sách riêng và chưa được dự toán cấp phát đầy đủ, phù hợp với yêu cầu của tình hình mới. Vì thế, các cơ quan điều tra không có đủ khả năng tài chính để trưng cầu các cá nhân, tổ chức chuyên môn có năng lực thuộc khu vực ngoài nhà nước làm giám định, cũng như chưa chi trả đầy đủ, kịp thời chi phí giám định cho tổ chức, cá nhân thực hiện giám định.

 

    - Nhiều cán bộ Điều tra viên, Kiểm sát viên, Thẩm phán còn thiếu kiến thức cần thiết về giám định tư pháp, thiếu sự chủ động, quyết đoán, chưa phát huy hết vai trò, trách nhiệm của mình trong việc đánh giá, sử dụng kết luận giám định.

 

    - Thiếu quy định cụ thể về căn cứ, cách thức trưng cầu giám định để bảo đảm việc trưng cầu giám định được đúng đắn, đáp ứng yêu cầu của vụ việc cần giải quyết⁽¹¹⁾.